ΒιοκαYσιμα

Γεμίζοντας το ρεζερβουάρ με… ψωμί!

 Όταν ο πληθυσμός της Γης αυξήθηκε και η ανάπτυξη άρχισε να απαιτεί ολοένα και περισσότερα καύσιμα, όταν τα αποθέματα πετρελαίου άρχισαν να εξαντλούνται ή βρέθηκαν σε «λάθος» χέρια, ο καπιταλισμός είχε μια ιδέα σατανική: να πάρει τρόφιμα και να τα μετατρέψει σε καύσιμη ύλη. Παράλογο; Δεν απαντά… άρα λογικό!

της Τ.Σ.

 

Μεγάλες διαδηλώσεις ξέσπασαν πριν από λίγες μέρες στην Αϊτή, με αφορμή την αλματώδη άνοδο της τιμής των τροφίμων: στη φτωχότερη χώρα της Αμερικής, το ρύζι και άλλα είδη πρώτης ανάγκης ακρίβυναν μέσα σε λίγους μήνες κατά δύο ή και τρεις φορές, βυθίζοντας στην απόγνωση μεγάλο μέρος των σχεδόν 9 εκατομμυρίων κατοίκων της, που αδυνατούν να επιβιώσουν. Η εξέγερση κατέληξε στην ανατροπή του πρωθυπουργού της χώρας. Λίγες μέρες αργότερα στην Αίγυπτο, όπου σημειώνεται έλλειψη ψωμιού, κάμποσοι άνθρωποι ποδοπατήθηκαν μέχρι θανάτου σε μια ουρά όπου συνωστίζονταν για να εξασφαλίσουν λίγο από το βασικό αυτό αγαθό. Αλλά και στην «πλούσια» Ιταλία, οι κάτοικοι προχώρησαν πέρυσι σε μποϊκοτάρισμα του εθνικού τους φαγητού, των σπαγγέτι, αγανακτισμένοι από την κατά 20% αύξηση στην τιμή τους. Έτσι λοιπόν, ξαφνικά, το ζήτημα της αύξησης της τιμής των τροφίμων άρχισε να βρίσκει θέση στις πρώτες σελίδες των εφημερίδων και ν’ απασχολεί τα τηλεοπτικά δελτία ειδήσεων.

Εξεγέρσεις με αφορμή τις αυξήσεις και την έλλειψη στα τρόφιμα έχουν σημειωθεί τελευταία σε πολλές χώρες: Ινδονησία, Μεξικό, Μαρόκο, Αίγυπτο, Ακτή Ελεφαντοστού, Μαυριτανία, Μοζαμβίκη, Σενεγάλη, Καμερούν, Μπουρκίνα Φάσο, Υεμένη, Ουζμπεκιστάν… Όπως προειδοποίησε η επικεφαλής του Παγκόσμιου Προγράμματος Τροφίμων του ΟΗΕ, το φαινόμενο θα μπορούσε να οδηγήσει σε παραπέρα εντάσεις. «Ένα νέο πρόσωπο της πείνας κάνει την εμφάνισή του· ακόμα κι εκεί όπου στα ράφια υπάρχουν διαθέσιμα τρόφιμα, ολοένα και περισσότεροι άνθρωποι δεν έχουν τώρα τη δυνατότητα να τ’ αγοράσουν», τόνισε.

Στην κατακόρυφη αυτή αύξηση έχουν σίγουρα συμβάλει πολλοί παράγοντες, από τους οποίους οι περισσότεροι –αν όχι όλοι- συνδέονται με τις ανθρώπινες δραστηριότητες: η τεράστια αύξηση του αστικού και η αντίστοιχη μείωση του αγροτικού πληθυσμού· οι καταστροφές λόγω της ξηρασίας ή –αντίθετα- των πλημμυρών, συνέπεια σε μεγάλο βαθμό των κλιματικών αλλαγών που προκαλεί το φαινόμενο του θερμοκηπίου· οι αλλαγές στις διατροφικές συνήθειες πολλών χωρών, ανάμεσά τους χωρών που το μέγεθος του πληθυσμού τους έχει την ικανότητα να επηρεάζει την παγκόσμια αγορά (Κίνα, Ινδία)· η μετατροπή των τροφίμων σε άλλο ένα χρηματιστηριακό προϊόν, η τιμή του οποίου αποτελεί αντικείμενο κερδοσκοπίας ανεβοκατεβαίνοντας τεχνητά στα διεθνή χρηματιστήρια· η κερδοσκοπική παροχέτευση των υφιστάμενων τροφίμων στις πλούσιες χώρες όπου οι κάτοικοι έχουν περισσότερες δυνατότητες να τα πληρώσουν· το τεράστιο άλμα στην τιμή του πετρελαίου. Επίσης, το γεγονός πως ολοένα και περισσότερο ο έλεγχος πάνω στην παραγωγή και διανομή των τροφίμων παραχωρείται από τα κράτη σε ασύδοτες ιδιωτικές επιχειρήσεις. Κανένας όμως από όλους αυτούς τους παράγοντες δεν ενοχοποιείται τόσο επίμονα στις αναλύσεις και στις εκτιμήσεις όσων τελευταία ασχολούνται με το ζήτημα, όσο η πρόσφατη τεράστια στροφή πολλών ανεπτυγμένων χωρών στα βιοκαύσιμα.

 

Τι είναι τα βιοκαύσιμα

Βιοκαύσιμα (ή αγροκαύσιμα, όπως θα ήταν σωστότερο να λέγονται) είναι τα στερεά, υγρά ή αέρια καύσιμα που αποτελούνται ή προέρχονται από τη βιομάζα. Η βιομάζα είναι υλικό προερχόμενο από οργανισμούς μέχρι πρόσφατα ζωντανούς: φυτά, ζώα και τα υποπροϊόντα τους. Η κοπριά, τα φύλλα και τα κλαδιά από τους κήπους, τα υπολείμματα από τη συγκομιδή των σιτηρών είναι πηγές βιομάζας και χρησιμοποιούνταν ανέκαθεν από τον άνθρωπο ως θερμαντική ύλη.

Τα βιοκαύσιμα θεωρούνται εναλλακτική λύση στα ορυκτά καύσιμα και από πολλούς διαφημίζονται ως μέσο για τη μείωση των εκπομπών ρύπων και για τον περιορισμό του φαινομένου του θερμοκηπίου. Πολλά φυτά και φυτικά υλικά χρησιμοποιούνται για την παραγωγή βιοκαυσίμων: στις ΗΠΑ κυρίως το καλαμπόκι και η σόγια· στην Ευρώπη η ελαιοκράμβη, το σιτάρι και το ζαχαρότευτλο· στη Βραζιλία κυρίως το ζαχαροκάλαμο, αλλά και η σόγια· στη Νοτιοανατολική Ασία το φοινικέλαιο· στην Ινδία το φυτό τζατρόφα.

Το ενδιαφέρον για τη χρήση των βιοκαυσίμων αυξομειώνεται ευθέως ανάλογα με την τιμή των ορυκτών καυσίμων. Μετά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο το φτηνό μεσανατολικό πετρέλαιο τα είχε κάνει σχεδόν να ξεχαστούν. Η σημερινή κρίση, με το βαρέλι πολύ πάνω από τα $110 και μεγάλο μέρος των αποθεμάτων πετρελαίου και φυσικού αερίου σε «λάθος» χέρια (Ρωσία, Ιράν, Βενεζουέλα…) ή σε περιοχές μεγάλης γεωπολιτικής αστάθειας (Ιράκ, Κασπία, Νιγηρία…), το ενδιαφέρον έχει αναθερμανθεί. Στις ΗΠΑ όλα τα αυτοκίνητα που κατασκευάζονται μετά το 1988 απαιτείται να μπορούν να χρησιμοποιούν καύσιμο που να περιέχει τουλάχιστον 20% αιθανόλη και με μικρές τροποποιήσεις μπορούν να χρησιμοποιήσουν 85% αιθανόλη αναμεμειγμένη με πετρέλαιο. Με νόμο που ενέκρινε το Κογκρέσο το 2005, αυξήθηκε η ποσότητα βιοκαυσίμου (συνήθως αιθανόλης από καλαμπόκι) η οποία προστίθεται στη βενζίνη που πουλιέται στις ΗΠΑ. Αποτέλεσμα: το ένα τέταρτο του παραγόμενου καλαμποκιού χρησιμοποιείται πια για παραγωγή καυσίμων και, από $2 το 2005, η τιμή του ξεπερνάει σήμερα τα $5 το μπούσελ (σ.σ. μέτρο χωρητικότητας που ισοδυναμεί με 8 γαλόνια). Η τιμή του καλαμποκιού συμπαρασύρει, φυσικά, την τιμή του κρέατος και των γαλακτοκομικών, αλλά και την τιμή των άλλων σιτηρών, αφού εκτάσεις όπου άλλοτε καλλιεργούνταν σιτάρι ή σόγια παραχωρούνται τώρα στο καλαμπόκι. Να θυμηθούμε εδώ πως το δημητριακό αυτό αποτελεί τη βασική τροφή πολλών λαών της αμερικανικής ηπείρου.

Οι μεγάλες αμερικανικές υπερεθνικές εταιρείες επενδύουν δισεκατομμύρια δολάρια στον τομέα και απαιτούν από τον πρόεδρο της χώρας να διανέμονται στην αμερικανική αγορά όχι λιγότερα από 35 δισεκατομμύρια γαλόνια βιοκαυσίμων το χρόνο. Γιγαντιαίες εταιρείες πετρελαιοειδών, τροφίμων, αυτοκινήτων και γενετικής μηχανικής συγκροτούν ομίλους, διεκδικώντας μερίδιο από την πίτα. Chevron-Texaco, BP, Du Pont-Exxon-Mobil, Cargill, ADM, Monsanto, Syngenta, Volvo, Ford, Saab, Toyota, Volkswagen κι άλλα καλά παιδιά του καπιταλισμού σπεύδουν να δηλώσουν το παρών, προχωρώντας σε συνεργασίες και αποφάσεις που θα καθορίσουν το μέλλον του παγκόσμιου αγροτικού τομέα – και όχι μόνο. Ευθυγραμμιζόμενος με τις απαιτήσεις τους, ο Μπους διακήρυξε στην ομιλία του για την Κατάσταση του Έθνους το 2006 πως μέχρι το 2025 οι ΗΠΑ πρέπει να έχουν αντικαταστήσει το 75% του εισαγόμενου πετρελαίου τους με βιοκαύσιμα.

Ποιος θα πληρώσει τη νύφη;

Φιλοδοξώντας λοιπόν να απεξαρτηθεί από τις εισαγωγές στον ενεργειακό τομέα, ο μεγαλύτερος καταναλωτής ενέργειας παγκοσμίως ρίχνει το σύνθημα της επιτάχυνσης στην παραγωγή βιοκαυσίμων. Στο ίδιο μήκος κύματος, αν και με κάπως μετριοπαθέστερες βλέψεις, η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει βάλει στόχο μέχρι το 2010 τα βιοκαύσιμα να αντικαταστήσουν τουλάχιστον το 5,75% των συμβατικών καυσίμων που χρησιμοποιούνται για μετακίνηση σ’ όλες τις χώρες μέλη, με στόχο το 2020 το ποσοστό να φτάσει στο 10%. Φυσικά, οι επιδιώξεις αυτές ξεπερνούν κατά πολύ τις παραγωγικές ικανότητες των ανεπτυγμένων χωρών. Για να πετύχουν τους στόχους τους, οι ΗΠΑ θα έπρεπε να μετατρέπουν σε αιθανόλη ολόκληρη τη σοδειά καλαμποκιού και σόγιας της χώρας, ενώ η Ευρώπη θα έπρεπε να αφιερώσει το 70% του καλλιεργήσιμου εδάφους της στα ενεργειακά φυτά. Αν γινόταν κάτι τέτοιο, οι επιπτώσεις στη διατροφή των κατοίκων των ανεπτυγμένων χωρών θα ήταν καταστροφικές. Έτσι, για να καλύψει τις ανάγκες της αγοράς του, ο Βορράς στρέφεται άλλη μια φορά προς το Νότο.

Πριν από περίπου ένα χρόνο ο Μπους επισκέφτηκε τη Βραζιλία. Εκεί, από την κρίση του 1975 και μετά, η βιοαιθανόλη από ζαχαροκάλαμο χρησιμοποιείται ως καύσιμο για τα αυτοκίνητα. Ο πλανητάρχης ζήτησε αύξηση της ποσότητας των παραγόμενων βιοκαυσίμων και συνάντησε ευήκοα ώτα: ο Βραζιλιάνος πρόεδρος Λούλα έθεσε στόχο μέχρι το 2025 το 10% της παγκόσμιας κατανάλωσης βενζίνης να αντικατασταθεί από βιοαιθανόλη. Για να επιτευχθεί το ποσοστό, οι εκτάσεις όπου καλλιεργείται ζαχαροκάλαμο πρέπει να πενταπλασιαστούν. Αυτό σημαίνει όχι μόνο αλλαγή χρήσης για τεράστια βοσκοτόπια και χωράφια με άλλου είδους καλλιέργειες, όχι μόνο επιτάχυνση του αποχαρακτηρισμού δασικών εκτάσεων και εντατικοποίηση της αποψίλωσής τους, αλλά και επανεμφάνιση φαινομένων βαρβαρότητας στην εργασία όμοια με αυτά που βίωνε η ανθρωπότητα την εποχή της δουλείας. Η συγκομιδή του ζαχαροκάλαμου γίνεται χειρωνακτικά και οι συνθήκες είναι τόσο απάνθρωπες που ο χρόνος επιβίωσης των εργατών σ’ αυτή τη δουλειά μετά βίας φτάνει τα 12 χρόνια. Πολλοί είναι παλιοί μικροκαλλιεργητές που έχασαν τη γη τους. Κοντά στις απέραντες φυτείες ζαχαροκάλαμου δημιουργούνται δορυφορικές πόλεις για τους εργάτες. Τα καταλύματα όπου ζουν στοιβαγμένοι ο ένας πάνω στον άλλο είναι άθλια, οι υποδομές ανύπαρκτες και η εγκληματικότητα σε συνεχή άνοδο. Επιπλέον, πληθαίνουν τα κρούσματα με ιδιοκτήτες φυτειών που κρατούν τους εργάτες τους φυλακισμένους σε φάρμες κάτω από συνθήκες που θυμίζουν σκλάβους των περασμένων αιώνων.

Πράσινοι μύθοι και πράσινα άλογα

Έτσι λοιπόν, χάρη σε μαζικές επιδοτήσεις και μέτρα στήριξης από τις κυβερνήσεις τους, αγρότες σ’ όλο τον πλανήτη εγκαταλείπουν την παραγωγή τροφίμων και αφοσιώνονται στην παραγωγή καυσίμων. Το όλο σχέδιο έχει πασπαλιστεί με την απαραίτητη οικολογική χρυσόσκονη για να φαίνεται πιο ελκυστικό. Οι υποστηρικτές του διατείνονται πως, επειδή προέρχονται από οργανικά προϊόντα και άρα είναι ανανεώσιμα, τα βιοκαύσιμα είναι φιλικά προς το περιβάλλον, μπορούν να μειώσουν το φαινόμενο του θερμοκηπίου και να ευνοήσουν την αγροτική ανάπτυξη. Και, φυσικά, να βάλουν τέλος στην εξάρτησή μας από το πετρέλαιο και από τις διαθέσεις όποιου το ελέγχει. Ας δούμε κάπως αναλυτικότερα αυτούς τους ισχυρισμούς.

Λένε πως τα βιοκαύσιμα είναι καθαρά και «πράσινα» επειδή η φωτοσύνθεση από τα φυτά που χρησιμοποιούνται εξαλείφει από την ατμόσφαιρα τα αέρια που προκαλούν το φαινόμενο του θερμοκηπίου και μπορούν να μειώσουν την κατανάλωση ορυκτών καυσίμων. Η αλήθεια είναι πως αν συνυπολογιστεί ολόκληρος ο κύκλος ζωής των βιοκαυσίμων, από τη στιγμή που θα καθαριστεί το έδαφος για το φύτεμα μέχρι την κατανάλωσή τους, οποιαδήποτε μείωση στις εκπομπές αερίων αντισταθμίζεται από τις πολύ μεγαλύτερες εκπομπές που προκαλεί η αποψίλωση, το κάψιμο, η διαδικασία καλλιέργειας, η χρήση μηχανημάτων και λιπασμάτων, η αποδέσμευση άνθρακα από το χώμα και η απώλεια της απορρόφησης διοξειδίου του άνθρακα από τα κομμένα δέντρα και τα άλλα φυτά. Κάθε τόνος φοινικέλαιου εκλύει 33 τόνους διοξειδίου του άνθρακα, 10 φορές περισσότερο από το πετρέλαιο. Η αποψίλωση των τροπικών δασών για να φυτευτούν ζαχαροκάλαμα για βιοαιθανόλη προκαλεί την εκπομπή 50% περισσότερων αερίων από την παραγωγή και χρήση ίσης ποσότητας βενζίνης.

Λένε πως τα βιοκαύσιμα δεν θα οδηγήσουν σε αποψίλωση, επειδή τα ενεργειακά φυτά που φυτεύονται σε οικολογικά υποβαθμισμένες εκτάσεις βελτιώνουν το περιβάλλον και δεν το καταστρέφουν. Η αλήθεια είναι πως η Βραζιλία «αναβαπτίζει» με ολοένα ταχύτερους ρυθμούς δάση, βοσκοτόπια και έλη σε «υποβαθμισμένες εκτάσεις κατάλληλες για καλλιέργεια». Πρόκειται για οικοσυστήματα με μεγάλη βιοποικιλότητα όπου ζουν ιθαγενείς πληθυσμοί και φτωχοί αγρότες και υπάρχουν μεγάλα κοπάδια. Όλοι αυτοί οι άνθρωποι αναγκάζονται να ψάξουν νέες εκτάσεις γης στις παρυφές του Αμαζονίου, αποψιλώνοντας κι άλλα κομμάτια δάσους για να επιβιώσουν. Η NASA έχει συσχετίσει την τιμή της σόγιας –που παρέχει το 40% των βιοκαυσίμων της Βραζιλίας- με την καταστροφή του δάσους του Αμαζονίου, η οποία σήμερα φτάνει στα 325.00 εκτάρια το χρόνο.

Λένε πως τα βιοκαύσιμα θα φέρουν αγροτική ανάπτυξη, παρέχοντας νέες πηγές εισοδήματος στους αγρότες και αντικαθιστώντας κορεσμένες, επισφαλείς ή ασύμφορες καλλιέργειες. Η αλήθεια είναι πως οι μικρές ατομικές αγροτικές επιχειρήσεις που μέχρι σήμερα ασχολούνταν με την παραγωγή βιοκαυσίμων παραγκωνίζονται με ολοένα ταχύτερους ρυθμούς από τις τερατώδεις υπερεθνικές εταιρείες. Η προοπτική του κέρδους μάζεψε τους καρχαρίες και η ζωή των μικρών ψαριών άρχισε να γίνεται αφόρητη. Σπόροι, λιπάσματα, απορρόφηση προϊόντος, κατεργασία και πώληση θα εξαρτώνται ολοένα και περισσότερο από τους «μεγάλους». Οι «μικροί» θ’ αναγκαστούν να βγουν από το παιχνίδι, όπως έγινε ήδη στη «Δημοκρατία της Σόγιας», μια τεράστια έκταση 50 εκατομμυρίων εκταρίων με φυτείες σόγιας, στα σύνορα Βραζιλίας, Αργεντινής, Παραγουάης και Βολιβίας.

Λένε πως η πείνα δεν οφείλεται στα βιοκαύσιμα. Είναι αλήθεια πως δεν οφείλεται μόνο στα βιοκαύσιμα. Όπως αναφέρθηκε πιο πάνω, οι παράγοντες που έχουν ξαναφέρει στο παγκόσμιο προσκήνιο το πρόβλημα της πείνας, είναι πολλοί. Όμως, η πείνα οφείλεται στη φτώχεια. Ο πλανήτης μας είναι (ακόμα) σε θέση να παράξει την αναγκαία ποσότητα τροφίμων για να καλύψει τις ανάγκες όλων των κατοίκων του. Αυτό που λείπει, είναι η ορθολογική κατανομή των τροφίμων στον παγκόσμιο πληθυσμό με βάση τις πραγματικές ανάγκες. Κι αυτό, φυσικά, είναι θέμα πολιτικό.

Η κατάσταση γίνεται τόσο ανησυχητική, που ακόμα και οι πιο ακραιφνείς οπαδοί του καπιταλισμού και της ελεύθερης αγοράς υποχρεώνονται να παραδεχτούν την κρισιμότητά της. Η παγκόσμια κρίση στα τρόφιμα απαιτεί την άμεση προσοχή των ηγετών όλου του κόσμου, δήλωσε στις αρχές Απριλίου ο πολύς Ρόμπερτ Ζέλικ, πρόεδρος της Παγκόσμιας Τράπεζας – συνυπεύθυνης, ασφαλώς, λόγω των πολιτικών που προωθεί, για τη σημερινή κρίση. «Από το 2005, οι τιμές των βασικών αγαθών έχουν κάνει άλμα κατά 80%», είπε. «Τον περασμένο μήνα, η πραγματική τιμή του ρυζιού έκανε ρεκόρ 19 ετών· η πραγματική τιμή του σιταριού έκανε ρεκόρ 28 ετών και έφτασε σχεδόν στο διπλάσιο της μέσης τιμής των τελευταίων 25 χρόνων». Κι ενώ αυτό είναι καλό νέο για τους αγρότες, αποτελεί πλήγμα για ευάλωτες ομάδες, συμπεριλαμβανομένων των παιδιών, συμπλήρωσε, σε μια επίδειξη ευαισθησίας για τους χειμαζόμενους λαούς της γης. Και συνέχισε αναφέροντας τα βιοκαύσιμα ως μια από τις «πραγματικότητες» που θα κρατήσουν ψηλά την τιμή των τροφίμων τα επόμενα χρόνια.

Αλλά και ο ΟΗΕ, μέχρι πρόσφατα ανεπιφύλακτος υποστηρικτής της στροφής προς τα βιοκαύσιμα, εκτιμά τώρα πως οι τιμές των τροφίμων έχουν ανεβεί κατά 40% μέσα στον τελευταίο χρόνο και απευθύνει προειδοποιήσεις για την παραπέρα ανάπτυξη των βιοκαυσίμων. Εις ώτα μη ακουόντων: μόλις πριν από ένα μήνα, οι Δημοκρατικοί στο αμερικανικό Κογκρέσο άσκησαν πίεση στις πετρελαϊκές να επενδύουν το 10% των κερδών τους σε προγράμματα ανανεώσιμης ενέργειας, συμπεριλαμβανομένων των βιοκαυσίμων. Κάποιες κυβερνήσεις, τρομοκρατημένες από τα μηνύματα κινδύνου, προσπαθούν να αυτοσχεδιάσουν λύσεις. Ολοένα περισσότερες χώρες επιβάλλουν απαγορεύσεις στις εξαγωγές ρυζιού ή σιτηρών, άλλες (όσες εισάγουν) αυξάνουν τα αποθέματά τους αγοράζοντας μεγαλύτερες ποσότητες ή περιορίζουν την ποσότητα που μπορούν ν’ αγοράσουν οι καταναλωτές, έλεγχοι τιμών τίθενται ξανά σ’ εφαρμογή, νέοι νόμοι και κανονισμοί συντάσσονται εσπευσμένα για ν’ αντιμετωπιστούν οι αυξήσεις. Η θεοποιημένη «ελεύθερη αγορά», που ως διά μαγείας θα έλυνε τάχα όλα τα προβλήματα, έχει σκοντάψει άλλη μια φορά σ’ ένα γόρδιο δεσμό που η ίδια δημιούργησε. Κι αν οι δυσοίωνες προβλέψεις επαληθευτούν, στους 44.000 ανθρώπους που ήδη πεθαίνουν καθημερινά από τη στέρηση και τις σχετιζόμενες μ’ αυτήν ασθένειες, θα δούμε δυστυχώς να προστίθενται πολλοί ακόμα.